Aklın hizmetine sunulan sanat: Marcel Duchamp
Sanatını başlı başına zihinsel bir etkinliğe dönüştüren Marcel Duchamp, 20. yüzyıl sanatının en önemli figürlerinden biridir. Temelde zihinselliğe odaklı yapıtları, düşünceye, kelimelere ve imgeleme odaklanmıştır.
28 Temmuz 1887’de Blainvelle’de doğan Marcel Duchamp, sanata değer veren, entelektüel bir aile ortamında yetişmiş ve doğal olarak kendisini sanat dünyasının içinde bulmuştur. 1917 tarihli “Çeşme” (Fountain) adlı yapıtı, hiç şüphesiz üzerine en çok yorum yapılan ve en iyi bilinen çalışmasıdır.
Duchamp, New York’taki ‘Matt Works’ mağazasından satın alarak R. Mutt takma adıyla imzaladığı porselen pisuarı, Bağımsız Sanatçılar Topluluğu Sergisi’nde sergilenmek üzere belirtilen adrese yollar. Zira Bağımsız Sanatçılar Topluluğu tarafından, altı dolarlık katılım ücretini ödeyen herkesin işinin bu sergide sergileneceği söylenmiştir. Ne var ki yolladığı çalışma, galerideki bölmelerden birinin arkasına konarak gizlenir ve sergilenmez. Ayrıca “Çeşme” kataloğa da alınmaz ve açıkça ‘örtbas’ edilir.
Serginin düzenleme kurulunda zaten yer alan Duchamp, başından beri yapıtın kendisine ait olduğunu diğer üyelerden saklamış, onların tepkilerini izlemiştir. Sergi sonunda yapıtı bulunduğu yerden çıkararak geri almış, kendisi de bu olayın hemen ardından istifa etmiştir. Duchamp’ın bu eylemi biraz sansasyonel görünüyor olsa da, “Çeşme”nin bir hazır-yapım nesne olarak avangart sanata girişini kutsar ve bu çalışma, söz konusu olayın üzerinden bir asır geçmiş olmasına rağmen güncel sanatta yerini bulur.
Duchamp’ın ‘retinal’ olarak tanımladığı, salt görmeye ve estetik beğeniye dayalı sanat anlayışından uzaklaşarak, ‘serebral’ olana, düşünsel etkinliğin belirleyici olduğu bir sanat anlayışına yönelme isteği daha çok erken yaşlarında ortaya çıkmıştır. Bu dönemde Duchamp, yazar Roussel ve onun “Afrika İzlenimleri’nin bir sahne uyarlamasından aldığı etkiyle, ‘beğeni’ kavramından uzaklaşarak ‘mekanik’ bir dünyaya yönelmiş, buna paralel olarak teknik notlar şeklinde tanımlanabilecek ve sanatsal üretimi boyunca varlığını sürdüren, yazma ve not alma etkinliğine girişmiştir.
“Uzlaşımsal olmayana yönelik arayışı, Duchamp’ı ‘dördüncü boyut’ kavramıyla buluşturmuş ve bu yaklaşım, resimde bir malzeme olarak camın kullanımının kuramsal zeminini hazırlamıştır. Camın seçimi ise, beraberinde kullanılacak yeni resimsel elemanlar aramayı zorunlu hale getirmiştir. Bu yeni resimsel elemanlar, konvansiyonel resim tekniklerinin gözden geçirilerek düzeltilmesini gerekli kılarken, Duchamp’ın sanatsal ve anlambilimsel kategorilerin statik yapılarını reddetmesine yol açmıştır. Duchamp’ın var olan statik kategoriler yerine getirdiği öneriler, büyük ölçüde ‘ironi’ye ve ‘kelime oyunları’na dayalı bir yapı sunmaktadır. Duchamp, bu yapıdan hareketle, ‘kayıtsızlığın güzelliği’ kavramının esaslarını ve buna bağlı olarak gelişen ‘şans teorilerinin’ oluşturur.”
Duchamp, 2 Ekim 1968 yılında ölümüne dek bilinen geleneksel tanımıyla sanat yapmayı seçmemiş, sanatı düşünsel bir söylem eylemine dönüştürmüştür. Onun, 1920’lerde tradisyona dayalı sanat anlayışı ile sanatın üretim, sunum ve değerlendirme koşulları bağlamında yerleşik kriterlerini hiçe sayan devrimsel tavrı, 1950’ler ve sonrasında sanat ve gündelik yaşamı birbirine yaklaştırma amacı güden tüm üretimlere, Pop Art, Yeni Gerçekçilik ve Fluxus etkinlikleri ile Kavramsal Sanat başlığı altında değerlendirilebilecek birçok sanatsal ifade biçimi ve söylemine ilham olmuştur. Bu özelliğiyle, dönemin en avangard tavrını söylemleştiren Dadacıların büyük ilgisini çekmiş olan Duchamp, çalışmalarından bir bölümünün “Dadacı objeler” olarak görülmesine ve yazılı literatürde bu şekilde yer alıyor olmasına rağmen kendini hiçbir zaman Dadacı olarak tanımlamamış ve 1920’de açılan “Salon Dada” Sergisi’ne katılmayı reddetmiştir. Dada’nın mirasını Sürrealizm’in devralmasıyla birlikte hazır-yapım’ları bu kez “Sürrealist objeler”e dönüşmüştür.
2014 yılında Tekhne Yayınları tarafından okuyucuyla buluşturulan Marcel Duchamp adlı kitap, sanatçının hayatı ve sanatı ile ilgili birçok detayı içeriyor. Özlem Kalkan Erenus’un Işık Üniversitesi’nde yapmış olduğu akademik çalışmaları dâhilinde, olabildiğince birincil kaynaklara ve orijinal metinlere dayanarak hazırladığı ve 2012 yılında sunmuş olduğu “Marcel Duchamp’ın Yapıtlarına Çözümleyici Bir Katalog Çalışması” başlıklı tezinin geliştirilmiş bir baskısı olan söz konusu kitap, 20. yüzyıl Avangard Sanat literatürüne, Duchamp üzerine detaylı bir Türkçe başvuru kaynağı olarak nitelendiriliyor.
Sanatı, uygulama boyutuyla yaşamının içine alan ve daha çok ressam ve sanatçı kimliğiyle tanınan Özlem Kalkan Erenus’un (http://www.wp.ozlemkalkanerenus.com/), sanatın kuramsal alanına da yönelerek birçok inceleme-araştırma, kültür-sanat yazısı ve makalesi bulunuyor. Bu yönüyle onu, sanat ve kuramı özümsemiş çok yönlü bir çağdaş sanatçı olarak tanımlamak gerekir.
Erenus, kitabının ilk bölümünde, Duchamp’ın yapıtlarının zihinsel oluşumu ile yaşamöyküsel dönemeçlerine yer veriyor. Sanatçının, sanatla yakından ilgili olan ailesi, düşünsel gelişme yılları, başlangıç dönemlerinde empresyonizm ile olan ilgisi, illüstratif denemeleri ve Postempresyonist etkilenişleri, Kübizm ve Fov ile ilgisi, bu bölümün öncel hatlarını oluşturuyor. Bu bölümde yazar, Duchamp’ın, 1911’in ilk yarısında yapmış olduğu “İlkbaharda Genç Adam ve Genç Kız” adlı resmi sonrasında, ciddi anlamda bir kırılma yaşadığına işaret ediyor. Bir dönüm noktası adeta… İkinci bölümde ise, 1911-12’lerde yapmış olduğu erken dönem tuvallerinden başlayarak, “Büyük Cam” ve “Hazır Yapımlar”ın oluşum süreçleri ile birlikte onları hazırlayan düşünsel süreçleri belgeleyen notlarını çoğaltma eğilimiyle ortaya çıkan “Kutular”ı ve son olarak ölümünden sonra ortaya çıkan “Veriler..”i kapsamlı bir biçimde mercek altına alıyor. Son bölümde ise Duchamp’ın Dada ve Sürrealizm ile ilişkisi ve Neo-Avangardist girişimlere olan etkisini detaylı bir şekilde açıklıyor.
Erenus’un “Marcel Duchamp”ı, ellinin (50) üzerinde kaynaktan derlenmiş, yaklaşık seksen (80) görselle zenginleştirilmiş ve toplam 128 sayfadan oluşan önemli bir çalışma olarak raflarda yerini çoktan almış görünüyor.
Sanat ve kitap tutkunlarına, Marcel Duchamp tutkunlarına ve konuya ilgililere buradan duyurmuş olalım.
Meral BOSTANCI (MA)
