2025 Nobel Kimya Ödülü üç bilim insanına verildi
Bu yılın Nobel Kimya Ödülü, Susumu Kitagawa, Richard Robson ve Omar Yaghi’ye “metal-organik çerçevelerin (MOF) geliştirilmesi” alanındaki öncü çalışmaları nedeniyle verildi. Bu yapılar, çöl havasından su elde edilmesinden karbon tutulumuna kadar birçok çevresel soruna çözüm sunuyor.
İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi, 2025 Nobel Kimya Ödülü’nün sahiplerini açıkladı. Japonya’dan Susumu Kitagawa, Avustralya’dan Richard Robson ve ABD’den Omar M. Yaghi, kimya dünyasında devrim yaratan metal-organik çerçeve (MOF) teknolojisini geliştirdikleri için ödüle layık görüldü.
Bilim insanlarının geliştirdiği bu özel moleküler yapılar, karbondioksit yakalama, su arıtımı, toksik gaz depolama ve ilaç taşınımı gibi alanlarda geleceğin çevre ve enerji çözümlerine yön veriyor.
Moleküller için “geniş daireler”: Metal-organik çerçeveler
MOF’lar, adeta moleküller için tasarlanmış “ferah daireler” olarak tanımlanıyor. Bu yapılar, metaller ile organik bileşenlerin birleşiminden oluşuyor ve içinde gazların ya da sıvıların serbestçe hareket edebileceği geniş boşluklar barındırıyor. Dünyanın dört bir yanındaki laboratuvarlarda geliştirilen bu çerçeveler, çöl havasından su toplama, karbondioksit yakalama, zehirli gazları depolama ve ilaçları hedefe taşımak gibi birçok yenilikçi uygulamada kullanılıyor.
Keşif 1989’da başladı, 2000’lerde devrim yarattı
Serüven, 1989 yılında Richard Robson’ın pozitif yüklü bakır iyonlarını dört kollu moleküllerle birleştirerek elmas benzeri boşluklar içeren kristaller oluşturmasıyla başladı. Ancak bu kristaller kararsızdı. 1990’lı yılların başında Susumu Kitagawa, bu yapıları esnek hale getirerek stabil olmasını sağladı. Daha sonra Omar Yaghi, 2000’li yıllarda bu çerçevelerin tasarım yoluyla istenen özelliklerle yeniden üretilebileceğini keşfederek MOF’ları bilim dünyasının odak noktasına taşıdı.
“Küçük dış, devasa iç hacim”
Nobel Komitesi üyesi Olof Ramström, bu yapıları Harry Potter karakteri Hermione’nin sihirli çantasına benzetti:
“Dışarıdan küçük görünüyorlar ama içleri şaşırtıcı derecede büyük. Bu da onları benzersiz kılıyor.”
MOF’lar, havadan su toplayabilen, karbon salınımını azaltan, meyvelerin olgunlaşmasını yavaşlatan ve çevredeki antibiyotik kalıntılarını parçalayabilen özellikleriyle hem çevre hem de sağlık alanında büyük umut vadediyor.
Bilim dünyasından büyük övgü
Nobel Kimya Komitesi Başkanı Heiner Linke, ödülün açıklanması sırasında “Metal-organik çerçeveler, özel amaçlara göre tasarlanabilen yeni nesil malzemelerin önünü açtı. Bu, kimyada tamamen yeni bir mimari anlayışın başlangıcı.” ifadelerini kullandı.
Bilimsel veri analiz şirketi Clarivate’ten David Pendlebury ise üçlünün bu alandaki etkisini şöyle değerlendirdi:
“Kitagawa ve Yaghi, 2010 yılında atıf kayıtlarıyla öne çıkan bilim insanları arasındaydı. O günden bu yana alanın liderleri olmaya devam ediyorlar.”
Bilimle şekillenen yaşam öyküleri
Omar Yaghi, Filistinli mülteci bir ailenin çocuğu olarak Ürdün’de tek odalı bir evde büyüdü. Nobel ödülünü kazandıktan sonra yaptığı açıklamada, “Bilim, dünyadaki en büyük eşitleyici güçtür. Ailem okuma yazma bilmiyordu, ama ben bilimin bana açtığı kapılar sayesinde buradayım.”sözleriyle genç araştırmacılara ilham verdi.
Susumu Kitagawa ise basın toplantısında, “Havamızı, suyumuza ve yaşamımıza dönüştürmek en büyük hayalimdi. Bu ödül, o hayalin bilimle gerçeğe dönüşmesinin sembolü.” dedi.
Nobel haftasında bilim konuşuluyor
2025 Nobel ödüllerinde pazartesi günü tıp ödülü, Mary E. Brunkow, Fred Ramsdell ve Shimon Sakaguchi’ye; salı günü fizik ödülü ise John Clarke, Michel Devoret ve John Martinis’e verilmişti. Kimya ödülüyle birlikte Nobel haftasında bilim insanlarının keşiflerle şekillendirdiği insanlık hikâyesi yeniden hatırlatıldı.
